Қазіргі кезде психопаттар мен социопаттар туралы айту сәнге айналды, десек те болады: олар алдау, мәжбүрлеу және манипуляция арқылы әлдеқайда үлкен нәтижелерге жетеді деп есептеледі. Маған бұл үрдіс аса ұнамайды, өйткені психопатия мен социопатия – кем дегенде қалыптан ауытқу болып табылатын ұғымдар («патия»), әрі оларда ешқандай «тиімділік» немесе «өз-өзіне сенімділік» деген нұрлы қасиет жоқ.
Түсініп көрейік.
Психопаттардың миы қалыптыдан өзгеше болуы мүмкін деген жорамалдар бұрыннан айтылып жүргенімен, осы тақырыпқа байланысты құрылымдалған әрі ғылыми дәлелденген дереккөздер әлі де аз. Соларды осында жинап отырамын.
XVIII ғасырдың соңында Франц Галль френология ілімін жасады, оның XIX ғасыр басындағы ғылыми көзқарастарға әсері орасан болды. Френология адамның психикасы мен бас сүйегінің сыртқы пішіні арасындағы байланыстарды зерттеді. Лафатердің (және оның ізбасарларының) еңбектері 55 реттен астам қайта басылып шықты және кең танымал болды. 1810–1855 жылдар аралығында бұл еңбектер Ұлыбритания мен Францияда ең көп басылған шығармалар қатарында болды. Тіпті Чарльз Дарвин өзінің естеліктерінде 1831 жылғы әйгілі дүниежүзілік сапарға оны френологиялық талдаудан өтпегені үшін алғысы келмегенін өкінішпен жазады.
Лафатер физиогномистердің алғашқысы болмағанымен, физиогномикаға психологиялық ғылым мәртебесін беруге алғаш ұмтылған. Бірақ Лафатер, көптеген френологтардан ерекшелігі – ғылыми әдістерді қолданбаған, керісінше «барлығына белгілі», «ешкім жоққа шығара алмайды», «практикада жақсы жұмыс істейді» сияқты сау ақылға негізделген дәлелдерге жүгінген. Мұндай дәлелдер – мәңгілік, оларды бүгінге дейін көпшілік қолданады.
Әрине, френология өз негізінде жалған ілім болып шықты, бірақ ол өз дәуірінде қылмыстың биоәлеуметтік теориясының алғашқы кешенді үлгісі болды. Айта кету керек, XX ғасырдың басына дейін АҚШ пен Францияның психиатриялық қауымдастықтарының көптеген мүшелері әлі де френологияны ұстанды.
XIX ғасырдың екінші жартысында бұл салаға атышулы итальяндық дәрігер-психиатр Чезаре Ломброзо (1835–1909) кірісті. Ол адамның қылмыстық бейімділігін физиологиялық тұрғыдан алдын ала анықтауға болады деп есептеді және бұл бейімділіктің дәлелін фенотиптік белгілерден іздеді: маңдайдың артқа қарай еңіс болуы, үлкен құлақ қалқандары, бет пен бас сүйегінің асимметриясы, прогнатизм (жақ сүйектерінің алға шығып тұруы), қолдың шамадан тыс ұзындығы. Ломброзо бұл белгілер даму деңгейі төмен, жабайы приматтарға ұқсас атавистік адамға тән деп санады. Мұндай адамдар, оның ойынша, социопат және қылмыскер болуға бейім. Ломброзоның идеялары мен зерттеу әдістері сынға ұшырағанымен, ол дәуір үшін бұл идеялар ерекше немесе маргинал саналмады.
Ал Ломброзоның әдістері «практикада өте жақсы жұмыс істейді» деп айтқан оның ізбасарлары – атап айтқанда, Ч.Дарвиннің туысы Фрэнсис Гальтон бұл ілімді евгеникаға айналдырды. Сіз бұл туралы, үміттенемін, жақсы білесіз.
Айтпақшы, дәл осы уақытта әйгілі марксистік «практика – ақиқаттың өлшемі» деген аргумент пайда болды, оны Гальтон мен Ломброзо белсенді түрде қолданды: олардың айтуынша, ілімі практикада оңай қолдануға және тексеруге болады – тек адамның бетіне, бас сүйегіне қарасаң болғаны, бәрі түсінікті болады. Практикалық па? Әрине! Бірақ бұл «практика» ақыры қорқынышты салдарға әкелді, өйткені фашизмнің идеологиялық негіздерінің бірі осы евгеникалық постулаттар болды.
Ал Галль мен Ломброзо заманынан бері ғылым әлдеқайда алға жылжыды. Адамзат ген туралы білді, нейрофизиология мен психодиагностика салаларында үлкен жетістіктерге жетті. Ал психопатияға туа біткен бейімділік физиологияда «жазылған» ба деген сұрақ – ерте ме, кеш пе – міндетті түрде қойылатын мәселе болды.
Психопаттың миы қандай?
Соңғы онжылдықтарда тіпті жаңа термин пайда болды – нейрокриминология, ол антисосиалдық және психопатқа тән мінез-құлықтың биологиялық негізі бола алатын мидың құрылымдық ерекшеліктерін зерттеуге бағытталған қосалқы ғылым саласын білдіреді.
