Нурсултан Намазбаев

Біз адамдарды жиі өзіміздің ішкі көңіл-күйімізге, эмоциялық күйімізге қарап бағалаймыз. Егер ішімізде реніш, ашу, қорқыныш немесе күйзеліс болса — біз басқаларды шынайы қалпында емес, өз эмоциямыздың "призмасы" арқылы көреміз.

Пол Экман — эмоциялар мен мимика саласын зерттеген әлемге әйгілі психолог. Ол адамның бет-әлпетіндегі өзгерістер арқылы ішкі сезімдерді анықтауға болатынын дәлелдеп, заманауи профайлинг пен өтірікті тану әдістерінің негізін қалады.

Адам көбіне мазмұннан бұрын жарқыраған формаға елітеді. Бұл — ғылымда "Доктор Фокс эффектісі" деген атпен белгілі құбылыс. Яғни, егер адам өз ойын сенімді, әсерлі, эмоциямен, көркем тілмен жеткізсе – тыңдаушылар оның айтқанының нақты мәніне мән бермей, соған сеніп қалады. Тіпті айтылған сөздер бос, мағынасыз болса да.

Маркетологтардың, жарнама жасаушылардың және сату мамандарының арманы – еш ойланбастан, бірден сатып алатын аудитория. Бұл — эмоционалды түрде қозғалатын, күмәнданбайтын, және дәл қазір керек деп сенетін адамдар. Бірақ олар қайдан шығады? Олар қалай қалыптасады? Және ең бастысы – неге дәл осындай тұтынушы ең тиімді?

Көп жағдайда адамдар "екі ғана таңдау бар" деген иллюзияға түсіп қалады. Бұл — жалған қосарлану (ложная двойственность) деп аталатын когнитивті қате. Бұл эффект — бізге ұсынылған шешімдердің шектеулі, әрі басқа жол жоқ дегендей көрініп, адамды шындықты толық көруден алыстататын логикалық қақпан.

Біз әділеттілікке сенеміз. Бірақ миымыз бұл туралы не ойлайды? Қоғамда біз көбінесе "әділеттілік" ұғымына сенеміз — дұрыс пен бұрысты ажыратамыз, барлығына тең мүмкіндік болу керек деп ойлаймыз. Бірақ нейробиология бізге бұл сенімнің көбінесе иллюзия екенін көрсетеді.

Өтірік айту – табиғи қорғаныс механизмі. Біреу өзін жақсырақ көрсету үшін өтірік айтады, біреу жазадан қорқып, енді біреулер басқаларды басқару үшін әдейі алдайды. Бірақ мәселе – өтірікті сөзден ғана емес, адамның денесінен, дауысынан, эмоциясынан да тануға болатынында.

Қорқыныш — бұл тек эмоция емес. Бұл – миымыздың бізді тірі қалдыру үшін миллиондаған жылдар бойы қалыптастырған қорғаныс механизмі. Бүгін біз осы базалық эмоцияның артындағы нейрохимиялық процестерге үңілетін боламыз.

Жад – бұл күй емес, үдеріс. Алайда көпшілік адамдар жадты оқиғалардың дәлме-дәл жазбасын сақтайтын нәрсе деп қабылдайды: оған қол жеткізу қиындауы мүмкін, әсерлердің айқындылығы көмескіленуі мүмкін, кейбір бөліктері ұмытылуы мүмкін, бірақ жалпы алғанда ми бейнекамера сияқты жұмыс істейді деп саналады.

Профайлер мен верификатор бірінші әсердің механизмдерін жақсы түсінуі керек, өйткені ол адам туралы біздің тұжырымдарымызға және оған деген қатынасымызға айтарлықтай әсер етеді. Біз бір-бірімізді қалай қабылдаймыз және бұл қандай принциптермен анықталады деген сұрақты зерттейтін арнайы пән бар – әлеуметтік перцепция.

Қазіргі кезде психопаттар мен социопаттар туралы айту сәнге айналды, десек те болады: олар алдау, мәжбүрлеу және манипуляция арқылы әлдеқайда үлкен нәтижелерге жетеді деп есептеледі.

Эгор Брунсвик – венгр текті америкалық психолог, ол 1940-жылдардың соңында адамның басқа адамды қабылдауына және ол туралы бастапқы әрі кейінгі пікір қалыптастыруына бет-әлпеттегі белгілі бір конфигурациялардың айтарлықтай әсер ететінін ғылыми тұрғыда дәлелдеді.

Және бұл – әрі қуаныш, әрі өкініш: біз басқа адамды талдау кезінде толықтай объективті бола алмаймыз. Осыны мойындаған соң, өзіміздің субъективті қабылдау сүзгілерімізге тәуелділікті азайту үшін жұмыс істеуіміз қажет. Ал бұл когнитивтік бұрмалауларды құрылымдық және нақты түсінбейінше мүмкін емес.

Италиялық зерттеушілер СИССА халықаралық ғылыми институтынан ботокс басқа адамдардың эмоцияларын қабылдауға әсер ететінін анықтады: ботокс салынған әйелдер әлсіз эмоцияларды («сәл мұңды» және «сәл бақытты») бақылау тобындағы әйелдерге қарағанда нашаррақ қабылдаған (алайда күшті эмоцияларды қабылдауда айырмашылық байқалмаған).

Психопаттар тек тартымды ғана емес, олар аса сымбатты болып көрінеді. Әсіресе алғашқы әсерде. Жылы жүзді, интеллигентті, ақылды болып көрінеді. Бірақ бұл тек алғашқы әсер ғана.

Психопаттың өтірігі: қай өтірікке сенгіміз келеді? Кейбір адамдардың басқаларға қарағанда өтірікті шебер айта алатыны анық. Бұл тек макиавеллистер мен манипуляторлардың табиғи қабілеттері жоғары болғандықтан ғана емес, сонымен қатар олардың тәжірибесі де мол. Дәлелденгендей, адам неғұрлым көп өтірік айтса, соғұрлым ол бұл істе шебер бола түседі.

Біз бәріміз бір-бірімізге психологиялық жапсырмалар тағуға бейімбіз, бұл басқа адамның мінез-құлқын тез, бірақ дәл емес түсіндіруге мүмкіндік береді. Негізінен, мұндай жапсырмаларды психотиптер деп атауға болады. Бұл жапсырмаларды біз көзге түсетін белгілер негізінде тағамыз.

DSM-де «B кластері» деп аталатын, «драмашыл, эмоционалды, тұрақсыз» деп сипатталатын топ бар. Оған кіретін төрт тұлғалық бұзылыстың барлығы болжап болмайтын мінез-құлық, көңіл-күйдің күрт өзгеруі және патологиялық импульсивтілікпен ерекшеленеді.